Achtergrondinformatie
Achtergrondinformatie over het Compagnies, Indisch & Moluks en Surinaams-Javaans erfgoed is nodig voor het behoud van dit erfgoed. Musea, bibliotheken verzamelingen bewaren dit bijzondere erfgoed voor onderzoekers of belangstellenden. Particulieren koesteren hun erfgoed.
Zuiderweg Erfgoed geeft achtergrondinformatie over Compagnies, Indisch en Moluks erfgoed. Maar ook over het Surinaams-Javaans erfgoed.
Je leest eerst iets over het Compagnies Erfgoed met voorbeelden van houtsnijwerk en drukwerk. Vervolgens krijg je informatie over het Indisch & Moluks Erfgoed met als voorbeelden het kookboek, muziek en papeda. Indisch & Moluks in Apeldoorn, tot slot, gaat over hoe en waar de Indische en Molukse gemeenschap in Apeldoorn woont.
Achtergrondinformatie over erfgoed in het algemeen vind je op Erfgoedbeheer & Erfgoedbehoud.
Achtergrondinformatie van Compagnies Erfgoed
Het oudste Indische & Molukse erfgoed is gemaakt tijdens de Verenigde Oostindische Compagnie in Oost-Indië. In het bijzonder in Batavia. De geschiedenis en de achtergrondinformatie van dit erfgoed wordt op deze website geïntroduceerd. Dat kunnen schilderijen zijn, tekeningen, zilveren voorwerpen etc. Maar op deze bladzijde ligt de nadruk op houtsnijwerk en drukwerk.
Houtsnijwerk
Batavia werd in 1612 gesticht als de belangrijkste plaats van de VOC in Oost-Indië. De gouverneur-generaal, de bestuurders en de kooplieden woonden aanvankelijk in het Kasteel. Later verhuisden ze naar woningen op de Tijgersgracht of Jonkersgracht. En in de tweede helft van de achttiende eeuw naar luxe woningen, thuynen genaamd, buiten de stadsmuren.
De ambachtslieden woonden in het Ambachtskwartier. In hun werkplaatsen maakten ze meubels, zilveren schalen en bekers. Maar ook houtsnijwerk. Zij waren in dienst van de VOC.
Op onderstaande afbeelding is als voorbeeld van achtergrondinformatie voor houtsnijwerk een gedeelte van een deurpost te zien die door houtbewerkers was gemaakt voor het voormalige stadhuis van Batavia. Tegenwoordig is in dit gebouw het Museum Serajah Jakarta (Fatahillaha of Batavia Museum) gevestigd. Het rood geverfde hout is versierd met vergulde bloemen en bladeren van de acanthus. Dit object is een mooi voorbeeld van goed bewaard Compagnies erfgoed.
Drukwerk
Prozateksten, zoals reisverhalen, en gedichten zijn ook Compagnieserfgoed. Ze zijn geschreven door personeelsleden van de VOC in hun vrije tijd. Dat waren vaak kooplieden en onderkooplieden, chirurgijns, juristen of kopiisten. Ze worden daarom Compagniesauteurs en Compagniesdichters genoemd en hun oeuvre Compagniesproza en Compagniespoëzie.
De Compagniesdichters schreven gelegenheidspoëzie voor hun bazen of andere belangrijke personen in Batavia. Maar ook voor hun familieleden of de bestuurders van de VOC, de Heren Zeventien, in het verre vaderland. Ze dichtten over geboortes, bruiloften en overlijden. Sommigen vereeuwigden hun beschermheer in lofdichten.
Bijzondere dichtbundel
Een voorbeeld van achtergrondinformatie van bijzonder drukwerk is het titelblad van de gedichtenbundel uit 1760 ter gelegenheid van de geboorte van de zoon van gouverneur-generaal Petrus van der Parra. Deze dichtbundel Heil-Groeten is in Batavia gedrukt. De titelpagina is gedrukt in twee kleuren: rood en zwart. Deze achtergrondinformatie is nodig om te begrijpen waarom deze gedichtenbundel niet alleen bijzonder, maar ook kostbaar is.
De drukkers waren trouwens eveneens in dienst van de VOC. Later waren er ook zelfstandig gevestigde drukkers.
De drukker van deze geboorte dichtbundel Stadsdrukker François Tetsch was in dienst van de VOC, maar had ook een eigen drukkerij.
Achtergrondinformatie van Indisch & Moluks erfgoed
Kookboek
Tot het Indisch en Moluks erfgoed horen de schriften met handgeschreven recepten of gedrukte kookboeken. Bijvoorbeeld het kookboek van mevrouw J.M.J. Catenius-Van der Meijden uit 1942.
Hoewel de receptenschriften en kookboeken generaties lang van moeder op dochter werden doorgegeven, geven ze gelijktijdig ook belangrijke achtergrondinformatie over eetgewoontes.
Meer informatie over de geschiedenis van de Indische kookboeken lees je in de blog Indische eetcultuur: geschiedenis (1) en de vervolgafleveringen in het Webdagboek op Zuiderweg Erfgoed. Bovendien ook op de website Kookhistorie van Margreet Willebrands.
Tegenwoordig publiceren kinderen of kleinkinderen de kookschriften of aantekeningen van hun moeder, grootmoeder of tante. Bijvoorbeeld Marc Tierolf die de aantekeningen van zijn Oma Miet heeft uitgegeven met de titel Het Indische kookschrift van Oma Miet.
Eigenlijk beschikt wel iedere Indische of Molukse eetliefhebber over aantekeningen, een plakboek of mapje met familierecepten.
Op de binnenkort te verschijnen website over Indische culinaire geschiedenise zal ook achtergrondinformatie over de geschiedenis van het Indische kookboek worden gegeven
Muziek
Indisch & Moluks erfgoed heeft zijn roots van oudsher in muziek.
Op de radio klonk krontjongmuziek. Bekende krontjongliedjes waren Nina bobo, Nona manis en Terang boelang. De Nederlandsch-Indische Radio Omroep Maatschappij (NIROM) liet Miss Tina met het liedje Bunga Terate of lotusbloem horen. Ze werd begeleid door de toenmalig bekende Muziekvereeniging Lief Java.
De melodie is gebaseerd op Aufforderung zum Tanz, op. 65 van Carl Maria von Weber.
Indische & Molukse jongeren waren fans van de uit Amerika overgewaaide rock-’n-roll. Iedereen kende wel de Tielman Brothers. Deze musicerende broers gaven aan de rock-’n-roll een Indische touch die Indorock wordt genoemd. Indorock is tot op vandaag nog steeds populair in de Indische & Molukse gemeenschap.
Sajang è
De Molukse band Massada heeft veel succes gehad met Sayang é. Dit lied was in 1980 geschreven door zanger/percussionist Johnny Manuhutu en gitarist Rudy de Queljoe. Sayang é is een uitroep van liefde (‘ach, mijn liefje’) of spijt (‘och, arme’). Pas na hun tournee door de Molukken in 2009 heeft Massada dit nummer op hun live repertoire opgenomen.
Papeda
Een traditioneel Moluks gerecht is Papeda. Het was vroeger op de Molukken een belangrijk gerecht, dat werd gemaakt van sagomeel. Omdat de sagopalm in Nederland niet groeit, wordt dit gerecht in Nederland aardappelzetmeel gebruikt. Papeda wordt gecombineerd met diverse fris pittige of zure sausen uit de Molukse keuken.
Op 4 maart 2023 is het borgingsplan Het slurpen van de papeda van Elias Rinsampessy, voorzitter van de Stichting Muhabbat, bijgeschreven in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland.
Die dag presenteerde hij zijn boek met de uitgebreide titel ‘Echte Molukkers slurpen papeda’. Makan Papeda ‘Papeda Slurpen’. De dynamiek van Molukse culturele en sociale symbolen in Nederland. In zijn boek heeft hij aandacht voor de achtergrondinformatie voor het erfgoed papeda.
Achtergrondinformatie van Javaans-Surinaams erfgoed
Javaanse Surinamen vormen de bevolkingsgroep in Suriname met een Javaanse achtergrond.
Na de opheffing van de slavernij in Suriname in 1863 was er een tekort aan arbeiders op de plantages. Daarom besloten plantage-eigenaren contractarbeiders te werven buiten Suriname. Omdat de meeste eigenaren een band met Nederlands-Indië hadden, kozen ze de ondernemingen op Java en Sumatra als voorbeeld. Het Gouvernement of Bestuur in Batavia keurde dit goed.
Deze eigenaren boden de Javanen en Sumatranen werkcontracten in Suriname aan en noemden hen contractarbeiders of koelies.
Een onderneming in Nederlands-Indië was dus vergelijkbaar met een plantage in Suriname.
Voor de bewoners van Java en Sumatra die in armoede leefden, bood een contract als arbeider op een Surinaamse plantage uitkomst. Daarom gaven velen van hen gehoor aan de ronselaars die hen contracten aanboden. Hoewel deze Javanen en Sumatranen eigenlijk helemaal geen idee van de afstand tussen Indië en Suriname hadden.
Van Indië naar Suriname
Tussen 1890 en 1939 vertrokken 34.965 Javanen en Sumatranen naar Suriname als contractarbeider. Later ook als ‘vrije migranten’. Hoewel ze van verschillende eilanden uit Nederlands-Indië afkomstig waren, werden ze steevast Javanen genoemd.
In 1974-1975 en in de latere jaren kwamen er duizenden Javaanse-Surinaamers Javanen naar Nederland. Ze verenigden zich in een stichting of comité. Bijvoorbeeld Stichting Comité Herdenking Javaanse Immigratie (Stichji).
Javaans-Surinaams immaterieel erfgoed
Op 3 oktober 2003 trad Suriname toe tot de UNESCO Conventie ter bescherming en de waarborging van het immaterieel cultureel erfgoed in Suriname. Het ingediende verzoek betrof de historische binnenstad van Paramaribo. Maar in 2013 werd de Surinaamse regering door de UNESCO op de vingers getikt, omdat de regering niet langer meer de verplichtingen naar UNESCO nakwam.
Echter nazaten van Javaanse en Sumatraanse contractanten zijn zuinig op het materieel en immaterieel erfgoed van hun voorouders. Ze zorgen goed voor hun erfgoed zoals de batik, gamelan, de traditionele Javaanse paardendans of djaran kepang, wajang uitvoeringen of wayang koelit en gevlochten voorwerpen.
Uit de omgang met het Javaans-Surinaams erfgoed resulteert dan ook de bijschrijving op 10 december 2020 van de Surinaams-Javaanse gamelantraditie in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland.
In de Javaans-Surinaamse eetcultuur zijn gerechten uit de Indisch eetcultuur herkenbaar.
Meer achtergrondinformatie over het Javaans-Surinaams erfgoed lees je in de blog Javaanse Surinamers in het Webdagboek.
Achtergrondinformatie tot slot
Meer achtergrondinformatie over Indisch erfgoed in Apeldoorn vind je op de websites van de Stichting Indisch Erfgoed en het Erfgoed Platform Apeldoorn.
Op de website van de Stichting Muhabbat lees je informatie over het Molukse erfgoed.
Raadpleeg de website van de Stichting Comité Herdenking Javaanse Immigratie voor Javaans-Surinaams erfgoed.
