Honderd jaar Radio Malabar & Radio Kootwijk
Op 5 mei 2023 was het honderd jaar geleden dat het toenmalige Staatsbedrijf der Posterijen en Telegrafie (P & T) in Nederlands-Indië de eerste draadloze transoceanische telegrafieverbinding tussen Radio Malabar op Java en Radio Kootwijk op de Veluwe in Nederland via de lange golf had gelegd.
Dit artikel over de aanloop naar het historische moment is gekozen voor de verbinding die door Radio Malabar werd gelegd, omdat andere publicaties de verbinding door Radio Kootwijk beschrijven. De mogelijkheid voor Radio Malabar als beoogd zendstation naar Nederland bestond in 1917. In oktober 1918 ging de eerste spade in de grond voor de bouw van Radio Kootwijk. Meer en uitgebreide informatie kan je lezen op de website Radio Kootwijk van Jan Willem Udo.
Een eeuw terug
Voor de bouw van het lange golf zendstation in de kloof van Malabar bij Bandoeng was de nodige belangstellingstelling. Bijvoorbeeld van de belangrijkste bestuurders van de buitenbezittingen. Of van vooraanstaande zakenlieden die op 4 april 1923 de gasten waren van dr.ir. C.J. de Groot, hoofd van de Afdeling Draadlooze Telegrafie van P & T-dienst.
Radiopionier De Groot was de ontwerper, oprichter en bouwer van Radio Malabar. Ook de directies van handelmaatschappijen interesseerden zich voor de bouwwerkzaamheden.
Het lukte Radio Malabar al berichten uit Amerika op te vangen, maar nog niet uit Nederland.
Dr.ir. C.J. de Groot
Radiopionier De Groot was de ontwerper, oprichter en bouwer van Radio Malabar. Ook de directies van handelmaatschappijen interesseerden zich voor de bouwwerkzaamheden.
Het lukte Radio Malabar al berichten uit Amerika op te vangen, maar nog niet uit Nederland.
'Zelfoverschatting'?
Eind maart vingen radioamateurs het proefbericht van De Groot op, dat hij naar Nederland had gestuurd. Maar de directie van de P & T-dienst en De Groot waren not amused dat ze daarvan melding maakten. De Groot noemde hen ‘speelgoed-amateurs’. De directie en De Groot hadden er bij de procureur-generaal op aangedrongen de zendamateurs te straffen.
De journalist van de Deli Courant berichtte op 31 maart 1923 dat het publiek bezwaar maakte. Andere Indische kranten bemoeiden zich ermee en kozen partij voor de zendamateurs. De Indische Courant schreef op 9 april dat De Groot aan ‘zelfoverschatting’ leed.
Wat was de reden?
Maar de kern van de onenigheid was dat De Groot vond dat de pers de inhoud van de telegrammen die via zijn zendstation naar Indië kwam, niet gratis mocht gebruiken. Terwijl de Indische pers meende dat het publiek recht had op informatie. Bovendien wachtte heel Indië op de openstelling van Radio Malabar.
Uiteindelijk beloofde De Groot dat Radio Malabar medio april inwerking zou zijn. Maar het Bataviaasch Nieuwsblad berichtte op 11 april dat opening ‘op zijn vroegst’ in de tweede helft van april zou plaatsvinden. De Preanger Bode voegde er een dag later aan toe dat Radio Malabar nog niet ‘in fulling order’ was.
Telefunken versus Poulsen
De Nederlandse vertegenwoordigers van de Duitse firma Telefunken vonden een geregelde verbinding tussen de zendinstallaties van Telefunken in Radio Malabar en Radio Kootwijk voor dienstmededelingen noodzakelijk. Nog voordat de verbinding een feit was. De doelstelling was immers de realisatie van een van de belangrijkste radioverbindingen ter wereld. Een goede samenwerking tussen beide stations was daarom de belangrijkste voorwaarde. Ook tussen Telefunken en De Groot.
Maar de De Groot zag meer in de technische mogelijkheden van zijn zelf opgebouwde Poulsen booglampzender met 2400-3600 kW vermogen, of 1200-1800 kW antennevermogen, dan in de 400 kW machinezender van Telefunken.
De booglampzender van De Groot werd ook Gouvernementszender genoemd.
De machinezender van Telefunken werd achter de booglampzender in hetzelfde zendgebouw opgesteld worden in het gebouw achter het zendgebouw.
Daden!
Volgens De Groot veroorzaakte Telefunken de vertraging in de bouwwerkzaamheden, maar die gaf De Groot de schuld. Daarom achtte de Indische Courant het nodig een onderzoek in te stellen ‘naar de werkelijke capaciteit van Malabar’. De krant wees erop dat de algemene mening in Bandoeng was dat als de Indische regering zich aan de opdracht van de minister van Koloniën in Nederland had gehouden en Telefunken zijn werk had laten doen, de verbinding met het moederland al lang was gemaakt.
De krant concludeerde:
Er is nu lang genoeg over Malabar gesproken. Men wil nu eindelijk ook wel eens DADEN zien!
'Radio gesukkel'
Op 14 april vatte de Indische Courant de gebeurtenissen rond de inwerkingstelling van Radio Malabar als volgt bondig samen. Het was de bedoeling dat op 1 maart de radioverbinding Indië-Nederland voor publiek verkeer zou worden opengesteld. Radio Malabar met zijn Poulsen booglampzender als continu bedrijf en Radio Kootwijk dagelijks 6 tot 7 uur.
Bergantenne
Een van de redenen voor vertragingen was dat niet alle door De Groot in Amerika bestelde apparatuur was uitgeleverd. Waardoor hij oplossingen of aanpassingen moest bedenken. Zo was bijvoorbeeld de booglampzender vanuit Amerika zonder boogantenne naar Indië verscheept.
De Groot had mogelijkheden gezien om in hoog de kloof van Malabar een antenne te bevestigen. Die zou zelfs nog meer mogelijkheden bieden dan een direct bij de zender geplaatste antenne. De plaatsing in de kloof was een heidens karwei waarvoor veel arbeiders uit de omgeving nodig waren
Bevestiging van de bergantenne
Eind augustus 1922 werd besloten tot het hijsen van de bergantenne en de schijfisolatoren. Dat vergde enorm veel voorbereidingen. Er waren honderden tani of boeren uit de omgeving ingehuurd, die verspreid over de kloof en van hoog tot waren opgesteld.
De Groot had de leiding bij de werkzaamheden. Een van zijn medewerkers Klaas Dijkstra, sinds 1920 in Indië, deed er verslag van. Het hijsen van de kabels was tijdrovend. De vele ingehuurde krachten moesten ervoor zorgden dat de kabels nergens achter klem zouden raken en de schijfisolatoren niet zouden beschadigen.
Deze antenne was twee km lang en uitstrekt tussen de Malabar- en Halimun-bergen met een hoogte van 500 meter vanaf de vallei.
Dodelijk ongeval
De werkzaamheden vingen ’s morgens vroeg aan. In de middag hingen vier van de vijf kabels op de goede hoogte.
De Groot vond dat de vijfde kabel nog strakker kon. Tijdens het aantrekken begaf deze kabel het en vloog zwiepend en gierend door de lucht. Een isolator viel omlaag. Een van de ingehuurde krachten werd dodelijk getroffen en twee werknemers van het radiostation raakten gewond.
Maar verderop in de kloof was bij het los springen van de kabel een van de takels teruggeschoten en bovenop een groep arbeiders terecht gekomen. Drie van hen werden gedood en vijf zwaar verminkt.
Uit onderzoek zou later blijken dat de laswerkzaamheden ondeugdelijk waren gedaan.
'Het ware te hoopen'
Eindelijk kwamen de door de Indische Courant gewenste daden. Op 23 april berichtte de Deli Courant dat de gelukwens aan koningin Wilhelmina tijdens de officiële opening van Radio Malabar het eerste radiogram naar Holland zou zijn. De krant verwachtte dat de vorstin in haar antwoord De Groot zou feliciteren en hem zou benoemen in de orde van de Nederlandse Leeuw.
De Indische pers waaronder het Bataviaasch Nieuwsblad en het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië schreven diezelfde dag dat ‘draadlooze dienst tusschen Nederland en Indië den 5en Mei’ geopend zou worden. De laatst genoemde krant voegde er aan toe: ‘Het ware te hoopen!
Ruzie bijgelegd?
Volgens De Sumatra Post een dag later was de ruzie tussen de pers en de telegraafdienst opgelost. De P & T-dienst zou het auteursrecht aan het Algemeen Nieuws- en Telegraaf Agentschap (Aneta) in Batavia doorgeven. Dit persbureau zou voor de publicatie van de telegrammen en zorgen tegen betaling aan de pers ter beschikking stellen.
Maar het Bataviasch Nieuwsblad plaatste zijn kanttekeningen bij het besluit. De Bataviase regering had dit besluit niet goedgekeurd.
Corona effect
Hoewel De Groot was opgeschoten met de montage van zijn booglampzender en proefnemingen, ondervond hij een nieuwe tegenslag. Als hij de spanning op de boogantennes verhoogde, trad er energiesproeiing op als gevolg van het oplichten van de antennedraden. Dat wordt corona effect genoemd. Het vergroten van de stroom op de antennes veroorzaakte brandjes. Dat wat gevaarlijk. Want het groen geschilderde gebouw was van hout. Alleen het benedengedeelte bestond uit steen en beton. Ook was zoveel mogelijk het gebruik van metaal vermeden.
In de hal stonden de grote Poulsen booglampzender en vier andere zenders. De galerij aan de achterzijde van de hal was ingericht voor de schakelaanleg, motorgeneratoren en djatihouten bedieningstafels. En in het souterrain de transformatoren, kabels, aanloopweerstanden en andere apparatuur.
Natuurgeweld
Ook atmosferische storingen, natuurgeweld en weersomstandigheden zorgden voor uitstel.
Op 1 mei vonden er op korte afstand van Radio Malabar twee aardbevingen plaats. Op 3 mei ‘s nachts zelfs vlak in de buurt. Tijdens het onweer ’s avonds boven Bandoeng en Malabar sloeg de bliksem in een deel van de antenne van het zendstation in, die in de kloof hing.
De technici hoopten dat de schade zou meevallen. In ieder geval zouden zij er alles doen om de geplande inwerkingstelling enkele dagen later toch door te laten gaan.
Opening Radio Malabar
Blijkbaar was dat gelukt. Want op 5 mei 1923 vond de opening van Radio Malabar plaats en werd de verbinding met Radio Kootwijk gelegd.
De Indische pers had aandacht voor de heugelijke gebeurtenis. Ieder op haar eigen manier. In de ochtendeditie van De Preanger-Bode van 6 mei 1923 opende de journalist zijn artikel met een lyrische impressie van de ligging van Radio Malabar.
Midden in het gebergte, in een groenend dal, van Bandoeng uit per auto in 1½ uur te bereiken, ligt het dorp van ijzer en steen, dat slechts te naderen is langs een sterk-hellenden, slingerenden bergweg, die zich van den Pengalenganweg afbuigt. Hoog in de lucht, tusschen de toppen der kabels die uit de verte reeds de beteekenis van het eenzame dorp verraden. [..] Dozijnen auto’s spoedden zich in den helderen morgen langs den aangegeven weg, die overal versierd was met vlaggen en groen en bewaakt werd door Inlandsche ambtenaren en politie. En het leek een wonder dat dwars door deze wel liefelijke maar toch eenzame streek – een wildernis haast, – langs dezen stijgenden, buigenden vrij smalle weg alle benoodigdheden waren opgevoerd om Indië een draadloos station te verschaffen, dat den geweldigen afstand naar Nederland overbruggen kan.
Genodigden
Zo’n zeventig regeringsfunctionarissen en bestuurders, waaronder leden van de Raad van Indië, de resident van het Preanger Regentschap, de regent van Bandoeng en de burgemeester van deze stad, waren uitgenodigd om de ingebruikneming van het Radio Malabar bij te wonen.
De meesten ondernamen de reis van Bandoeng naar Malabar met de auto. Gouverneur-generaal Fock reisde per ochtendtrein van Batavia naar Bandoeng en het laatste traject met de auto. De genodigden waren in Hotel Preanger ondergebracht.
De organisatie had meer gasten willen uitnodigen, maar moest rekening houden met de beperkte hotelaccommodatie. Sommige genodigden zegden af.
Journalisten toch uitgenodigd
Blijkbaar onder druk gezet door de Indische pers nodigde de organisatie op het laatste moment ook journalisten uit. Maar Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch Indië besloot op 2 mei niet naar de ‘openings-comedie’ te gaan. Niet alleen uit ‘zelf-respect’, maar ook omdat de krant vond de pers als eerste uitgenodigd had moeten worden.
Officieel programma
Na binnenkomst van gouverneur-generaal D. de Fock, directeur van de Gouvernementsbedrijven ir. P.A. Roelofsen, de directeur van de P & T-dienst E.W.L. von Faber en andere genodigden begon de bijeenkomst om 10.00 uur.
Toespraak ir. P.A. Roelofsen
Directeur Gouvernementsbedrijven ir. P.A. Roelofsen memoreerde als eerste spreker hoe De Groot na afloop van zijn Europees verlof in 1915 via Amerika naar Indië was gereisd met de kennis van en de apparaten voor het maken van een draadloze verbinding. Het Ministerie van Koloniën had hem toestemming gegeven voor de aanschaf van ontvangstappartuur van de Duitse firma Telefunken in Berlijn. Hiermee lukte het De Groot ’s nachts bij helder weer berichten uit Europa op te vangen.
Ontvangstinstallatie van De Groot voor Holland
Omdat de signalen uit Indië wegens de telegraafblokkade in 1917 tijdens de Eerste Wereldoorlog niet in Nederland konden worden opgevangen, was De Groot op het idee gekomen om in de werkplaats van de P & T-dienst in Bandoeng, een ontvangstinstallatie te maken en per schip naar Holland te laten brengen.
Tijdens het transport op de ‘De Zeven Provincien’ via Amerika naar Nederland in 1918 werden op diverse proeven gedaan met goede resultaten.
De ontvangstinstallatie werd in Blaricum geplaatst.
De signalen van de zenders in Malabar en Tjiling, eveneens op de hoogvlakte van Bandoeng, werden in Blaricum goed ontvangen.
Vanaf dat moment stuurden de bestuurders in Nederland en Indië ’s nachts hun telegrammen. Behalve tijdens de moesson en in de winter.
‘Arendsnest’
Roelofsen besloot zijn toespraak wijzende op de grote hal ‘vol gematerialiseerde ingenieurskunst’. Hij vergeleek die met
een arendsnest hóóg in het gebergte, van waaruit de roepstem van dit schoone land vrij en onbelemmerd zal kunnen dóórklinken naar alle werelddeelen en nóóit meer gesmoord zal kunnen worden als noodig mocht zijn het Moederland te hulp te roepen.
Toespraak E.W.L. von Faber
Na Roelofsens metafysische schets van Radio Malabar hield directeur P & T dienst E.W.L. von Faber het bij praktische zaken.
Hij benadrukte dat radio Malabar was bestemd voor het oversturen van bestuurlijke berichten en niet voor publiek verkeer.
Radio Malabar had met het inmiddels in Radio Kootwijk gebouwde station contact vanaf 7 uur ’s avonds tot middernacht. Dat was gelijk aan 2 tot 7 uur Midden-Javatijd. Malabar seinde van 3 tot 5 uur ’s middags. In geval van spoed was het daarom beter de telegrammen per kabel te versturen en niet door de lucht.
Tot slot nodigde hij gouverneur-generaal Dirk Fock uit voor de opening van Radio Malabar en de onthulling van de marmeren gedenksteen.
Toespraak gouverneur-generaal D. Fock
Fock herinnerde zijn gehoor eraan dat tijdens de Eerste Wereldoorlog vanwege de telegraafblokkade in 1917 geen directe verbinding met het moederland mogelijk was geweest. Dankzij de tomeloze inzet van ingenieur De Groot, die recht voor hem zat, en diens medewerkers voor de realisatie van Radio Malabar, was er een directe verbinding door de lucht mogelijk.
Hij sprak de verwachting uit dat Radio Malabar de band tussen Indië en Nederland zou versterken. En de handel, landbouw, scheepvaart en industrie er profijt van zouden hebben.
Twee telegrammen
Maar voordat de gouverneur-generaal de gedenksteen zou onthullen, verstuurde Fock om 11.00 uur twee telegrammen met de seinsleutel en Waethstone-automatische zender die al tijdens de toespraak van Roelofsen voor Fock gereedstonden op een djatihoutentafel met marmerenblad.
Het eerste telegram was gericht aan koningin Wilhelmina en het tweede aan de minister van Koloniën S. de Graaff.
Blijkbaar betaalde het Bataviase bestuur zijn telegram aan de vorstin. Want dat telde 129 woorden. En moest hij zelf het tweede telegram betalen. Hij gebruikte hiervoor 76 woorden.
Telegram naar koningin Wilhelmina
Namens de aanwezigen feliciteerde Fock de vorstin met de nieuwe verbinding. Hij verstuurde zijn ‘sein’ naar de koningin die ‘steeds in gedachten met ons is en meeleeft met alle gebeurtenissen, die voor Nederlandsch Indië van groote beteekenis zijn’.
Uwe Majesteit veroorlove mij bij de openstelling voor het verkeer van het draadloosstation op den Malabar dit eerste telegram tot Haar te richten en Haar ook namens de de hier aanwezige leden van den Raad van Indië, vertegenwoordigers van den Volksraad, ambtelijke, militaire en maritieme autoriteiten en vertegenwoordigers van Handel, Nijverheid en Scheepvaart zijne eerbiedige hulde de brengen en daarbij den wensch uit te spreken, dat dit zoolang en met zoo groot verlangen verbeide feit, waardoor Nederland en Indië rechtstreeks en vrij van vreemde inmenging in telegrafisch verkeer treden en beide landen nader tot elkander gebracht worden, er krachtig toe moge bijdragen, dat Nederland en Indië in nauwe samenwerking onder de zegenrijke Regeering Uwer Majesteit een nieuw tijdperk van bloei en voorspoed tegemoet gaan.
Telegram naar minister van Koloniën S. de Graaff
Daarna was het tijd voor zijn tweede en aanmerkelijk korte telegram voor de minister van Koloniën.
Ik open op dit oogenblik in tegenwoordigheid van een aantal genoodigden het draadloos station op den Malabar voor het verkeer en zond daartoe een telegram aan Hare Majesteit. Ik houd mij ervan overtuigd, dat Uw Excellentie met mij het groote belang zal erkennen van dit historisch moment in de ontwikkeling van het verkeer tusschen Nederland en Indië en zal instemmen met den wensch, dat deze nieuwe verbinding zal bijdragen aan beider voorspoed en bloei.
Openingsrituelen
Na zijn toespraak onthulde Fock de marmeren gedenkplaat die was gemaakt in de werkplaats van de P & T-dienst.
Behalve de opening van dit ‘radiostation op den Malabar voor het openbaar verkeer’, werd De Groots inzet in het bijzonder vermeld.
Dit station werd ontworpen en gebouwd door dr.ir. Cornelis Johannes de Groot, waarbij belangrijke onderdeelen onder zijne leiding hier te lande werden aangemaakt en waarbij voor het eerst van een door hem bedachte bergantenne gebruik werd gemaakt. Op den 5den mei 1923 opende Meester Dirk Fock, Ggouverneur-generaal van Nederlandsch-Indië het radiostation op den Malabar voor het openbaar verkeer. Dit station werd ontworpen en gebouwd door dr.ir. Cornelis Johannes de Groot, waarbij belangrijke onderdeelen onder zijne leiding hier te lande werden aangemaakt en waarbij voor het eerst van een door hem bedachte bergantenne gebruik werd gemaakt. Werkplaats P.T.T.
Verzending telegrammen
De openingsrituelen volgden zich in hoog tempo op.
Tijdens het versturen van beide telegrammen klonk in de ruimte het angstwekkend dreunen van de Amerikaanse motoren en het knallen van de overspringende reuzevonken. De journalist van De Preanger-Bode omschreef het als apocalyptische intense geluiden en bliksemschichten.
De handelingen moesten een aantal keren herhaald worden. Maar nadat een medewerker de seinsleutel bediende, lukte het wel.
De aanwezigen hadden niets in de gaten. Zij waren te beduusd van het losgebarsten geweld.
Receptie
Na afloop was er een receptie met ‘erewijn’ en versnaperingen. Ok was er een optreden van het Odeon kwartet. Daarna ging het gezelschap naar het grote terras om te genieten van het mooie uitzicht over de Bandoengse hoogvlakte en het omringende gebergte.
Om 12 uur waren de festiviteiten afgelopen en vertrokken de genodigden.
Slametan
Het personeel werd getrakteerd op een slametan om de ingebruikneming van Radio Malabar te vieren. Naar inlands gebruik werd een nieuw gebouw op dergelijke wijze ingewijd. De slametan, eigenlijk een uitgebreide rijsttafel, werd altijd door de eigenaar van het gebouw betaald.
Onder het personeel was het bekend dat De Groot een liefhebber was van de rijsttafel. Als hij naar Radio Malabar ging, nam hij altijd een grote rieten mand mee met daarin een complete rijsttafel en een fles bronwater als lunch.
‘Draadlooze Poppenkast’
Enkele dagen na de officiële opening kreeg de Indische pers de gelegenheid Radio Malabar te bezoeken. Haar kritiek was niet mis. Zo berichtte de Indische Courant op 12 mei dat het een publiek geheim was dat de twee telegrammen van Fock voor de zekerheid ook per kabel waren verstuurd. Dat was maar goed ook, omdat Focks telegrammen niet in Nederland waren aangekomen.
De booglampzender die De Groot zelf naar het voorbeeld van de Amerikaanse booglampzender had opgebouwd, functioneerde nog niet naar behoren. In ieder geval werkte de zender van Telefunken wel goed. Die onderhield al voor de officiële opening van Radio Malabar de dagelijkse verbinding tussen Indië en Nederland.
Het Nieuws van den Dag voor Nederlands-Indië noemde op 17 mei de ingebruikneming een ‘Draadlooze Poppenkast’. Vijf dagen eerder had de Indische Courant al bericht dat de bouw van Radio Malabar ruim tien miljoen Indische gulden had gekost.
Te lang gesleuteld?
Ook De Groot en zijn medewerkers hadden de balans opgemaakt voor het falen van hun radioverbinding. Zij kwamen tot de conclusie dat als De Groot de grote booglampzender eerder voor de opening (dus al op 15 april) had vrij gegeven en niet was blijven sleutelen, dan was de verbinding probleemloos verlopen.
Enkele dagen na de officiële opening had het personeel van Radio Malabar de beide telegrammen opnieuw verzonden. ’s Middags en zonder problemen. Het bleek dus dat feestelijke inwijding van het radiostation een aantal uren later had moeten gebeuren.
Ook bleek dat de nodig geachte antenne-energie van 1200 kW van de Poulsen booglampzender en de 200 kW van de Telefunkenzender veel te hoog waren. Eigenlijk was een fractie hiervan al genoeg geweest.
Op 9 mei beantwoordden koningin Wilhelmina en de minister Focks telegrammen.
Korte golf verbinding
De jonge Delftse ingenieur Klaas Dijkstra, eind 1920 naar Indië gekomen, was de rechterhand van De Groot bij de opbouw van de langebooglamp zender. Hij was ook aanwezig toen op 5 mei 1923 de verbinding Radio Malabar naar Radio Kootwijk was gelegd.
Na de feestelijke opening van de lange golfverbinding werd geëxperimenteerd met de korte golf. verbinding. Deze verbinding was een stuk gebruiksvriendelijker dan de lang golf. Die verbruikte niet alleen minder energie, maar was minder gevoelig voor atmosferische storingen.
Uit proefnemingen waarbij Dijkstra in 1924 en 1925 was betrokken, bleek dat korte golven van 200 meter of minder zich veel beter leenden voor het lange afstandsverkeer.
Twee jaar na de feestelijke opening van de lange golfverbinding op Radio Malabar werd in augustus 1925 de korte golfverbinding in werking gesteld.
Radiotelefoondienst Nederland-Indië
Op 31 mei en 1 juni 1927 hielden Wilhelmina met prinses Juliana via de zender van de Philipsfabrieken in Eindhoven een toespraak tot West en de Oost Indië. Op Java in het Radiolaboratorium in Bandoeng. Het bleek dat de vorstin zelf De Groot nog had willen spreken. Maar aan haar verzoek kon geen gehoor worden gegeven omdat De Groot niet in het laboratorium aanwezig was, maar elders in een logielocatie, pasangahan, op Radio Malabar verbleef.
Op 28 februari 1928 opende de P.T.T. de radiotelefoondienst Holland-Indië.
Radio Studio Bandoeng
Op 7 januari 1929 werd in de Radio Studio in Bandoeng radiotelefoonverkeer tussen Indië en Nederland officieel geopend met het telefoongesprek van de echtgenote van gouverneur-generaal De Graeff met koningin-moeder Emma en van De Graeff met zijn dochter.
Vervolgens waren er toespraken van de minister van Waterstaat Van der Vegte en de minister van Koloniën Koningsberger. Gouverneur-generaal De Graeff beantwoordde beide toespreken.
In het hoofdpostkantoor van de P.T.T. in Den Haag en in de Radio Studio in Bandoeng waren in 1929 in speciale ‘Indiëcellen’ om met Indië te telefoneren.
Telefoneren met Indië was een kostbare aangelegenheid: dertig gulden voor drie minuten, zo’n € 862,00 in 2023.
‘Hallo Bandoeng’
Met zijn lied ‘Hallo Bandoeng’ bracht de zanger Willy Derby de telefoonverbinding met Indië bekend bij het toenmalig breder publiek dan families die een band met Indië hadden. De liedtitel waren tevens de woorden waarmee Radio Kootwijk zich meldde bij de verbinding met het radiozendstation in Bandoeng.
Hallo, Bandoeng / “Ja moeder, hier ben ik” / “Dag lieve jongen,” zegt zij, met een snik / Hallo, hallo / “Hoe gaat het ouwe vrouw” / Dan zegt ze alleen “Ik verlang zo erg naar jou”.
dr.ir. J.C. de Groot overleden
Voor zijn vertrek naar Holland had dr.ir. C.J. de Groot in 1927 een radiotelefonisch contact met zijn ouders gehad. Maar de geregelde radiotelefoonverbinding van Indië naar Nederland heeft hij niet meer meegemaakt.
Hij vertrok in juli om zijn overleden echtgenote in Nederland te begraven en vervolgens de Radioconferentie te Washington te bezoeken.
De Groot overleed echter op 1 augustus in de Rode Zee aan een hartverlamming aan boord van de J.P. Coen.
Op Radio Malabar herdacht de hoofd van de Radiodienst Holtzappel De Groot voor diens inzet waarvan de grote booglampzender en de korte golf telefoniezender getuigden.
De Groot had als de roepnaam PA1A.
Wonen in Radio Malabar
De houten loodsen met zinken daken waren in de loop der tijd vervangen door stenen gebouwen, behalve het zendstation zelf. Dat was hout en gedeeltelijk van steen.
In Radio Malabar werden stenen personeelswoningen en een bioscoop gebouwd. Voor de ontspanning was er tennisbaan voor het Nederlandse personeel. De inheemse werklieden hadden een eigen voetbalveld. Voor boodschappen en doktersbezoek was het personeel aangewezen op vervoer van de dienstauto naar Bandoeng.
De urenlange autoritten van Radio Malabar naar Bandoeng en omgekeerd, langs de smalle bergwegen was voor het personeel vermoeiend. Over deze wegen werd ook het bouwmateriaal voor het zendstation, bijgebouwen en huizen vervoerd. Maar ook de kabels, isolatoren en ander technisch materiaal.
Hoewel het uitzicht heel mooi was en de werkzaamheden op redelijke loopafstand lag, was het vanwege het vochtige klimaat niet aangenaam om er te wonen. Vaak hing er een dikke mist. Tijdens de natte moesson verhulde een dik wolkendek de zon. Al snel waren de gebouwen na de oplevering met een dikke laag mos bedekt. Ook het zendstation en de apparatuur hadden onder het vochtige klimaat te lijden.
Radio Malabar verwoest
Tijdens de Japanse bezetting in 1942 kon het personeel van het radiolaboratorium in Bandoeng nog doorwerken aan het onderhoud van Radio Malabar. Maar uiteindelijk werd ook het personeel geïnterneerd. Zo ook Klaas Dijkstra, indertijd de direct naaste medewerker van De Groot.
De directeur van het Radio Laboratorium in Bandoeng Wim Einthoven en een aantal stafleden werden met hun gezinnen in de nacht van 24 op 25 juli 1943 door de Japanse bezetter naar Tokio overgebracht. Einthoven en zijn medewerkers moesten werken voor de oorlogsindustrie van de Japanse firma Sumitomo.
Na de Japanse bezetting werd Klaas Dijkstra wegens zijn slechte gezondheid met het eerste hospitaalschip naar Nederland overgebracht.
Vanuit Nederland onderhield hij contact met zijn voormalige Indonesische medewerkers.
In juli 1947 bliezen Haji Entang Muchtar en drie medestrijders als daad van verzet tegen Nederland Radio Malabar met dynamiet op.
Vanuit de lucht was te zien hoe de restanten van Radio Kootwijk in een afgebrande ruïne was veranderd. Maar ook hoe de natuur zich had hersteld.
Verwoesting
In september 1947 informeerde een vriend Dijkstra over de verwoesting van Radio Malabar. Maar de radioverbinding uit Bandoeng naar Nederland was nog mogelijk.
Het grote gebouw is geheel uitgebrand, alleen een paar stenen muren beneden zijn nog blijven staan en daaraan is het te danken, dat er nog wat machines, transformatoren en dergelijke te redden vielen. De bovenbouw is geheel weg, de torens idem, Tjigeureuh I geheel verwoest, II gedeeltelijk. De hele machinezender met alles wat erbij behoort, opgeblazen, beide grote booglampen uitgebrand, kortegolfzenders verdwenen, accukamers verwoest, spoelenhuis idem. Er valt niets meer van te maken en dus is besloten om zoveel en zo snel mogelijk alle bruikbare materialen naar Bandoeng over te brengen. De onderdelen werden gebruikt voor de nieuwe Indonesische zenders.
Het Regentschap Bandoeng of Permerintan Kabupaten Bandung maakte een film over de geschiedenis van Radio Malabar in de jaren 1923-1946. De film besluit zoals de situatie nu is.
Negentig jaar later
In 2013 wandelden toeristen en natuurliefhebbers op berg Puntang. Ze kampeerden in dessa Campaka Mulya, in het Cimaung disctrict, aan de voet van berg Puntang.
In het landschap zijn de ruïnes van het hoofdgebouw met de twee zendtorens te zien. Evenals andere gebouwen.
Het klaterend bergriviertje herinnert aan de tijd toen de stoommachines door waterkracht werden aangedreven.
De restanten van het hoofdgebouw met de torens, de gebouwen en het nog steeds stromend helder bergriviertje getuigen samen van de importantie van Radio Malabar.
Berg Puntang en de ruïnes van Radio Malabar vormen samen Nederlands-Indisch erfgoed in Indonesië.
Herdenking ORARI
Indonesische zendamateurs van Organisasi Amatir Radio Indonesia (ORARI) bouwden op dit terrein hun tijdelijk amateurzendstation YE90PK op. Zij zullen een verbinding maken met hun Nederlandse collega’s van de Vereniging van Radiozendamateurs (VRZA) in Radio Kootwijk.
De video ‘Moments in the Sending & Receiving of the Morse Code @ Special Call-Part IV‘ (2013) van Tomi T. Prakoso met de roepletters YC1MTT laat zien hoe de verbinding op berg Puntang tot stand wordt gebracht. Hieronder zie je de verkorte versie.
Dit is de link naar de lange versie. Die duurt 21:50 minuten.
De Indonesische zendamateurs van ORARI verzonden het telegram van gouverneur-generaal Fock van 5 mei 1923 aan koningin Wilhelmina naar hun Nederlandse collega zendamateurs in Radio Kootwijk,
Hallo Radio Malabar
In Radio Kootwijk wachten zendamateurs van VRZA, belangstellenen en de media ongeduldig op het moment dat het telegram uit Indonesië. Marconist Frits van Dillen bevestigt de ontvangst.
Nadat de verbinding met succes was gelegd en het telegram verstuurd, groeten de zendamateurs van ORARI hun collega’s van VRZA in Radio Kootwijk.
Zendamateurs over de hele wereld volgen de verbinding tussen voormalig Radio Malabar met Radio Kootwijk. Als bewijs daarvan maar ook als herinnering aan deze historische gebeurtenis is een QSL kaart of radiokaart gemaakt.
De organisatie en conactpersoon van Radio Kootwijk was Jan Willem Udo De organisatie en conactpersoon van Radio Kootwijk was Jan Willem Udo of met de roepletters PA0JWU.
Honderd jaar later
In het najaar van 2021 attendeerde een zendamateur van VRZA de gemeente Apeldoorn erop dat in 1923 de eerste lange golf radioverbinding tussen Radio Malabar en Radio Kootwijk was gelegd. De gemeente bracht hem in contact met de Stichting Erfgoedplatform Apeldoorn en de Stichting Indisch Erfgoed. Beide stichtingen zagen mogelijkheden voor een jubileumviering. Maar wegens de uitbraak van het coronavirus kwamen de voorbereidingen voor de festiviteiten stil te liggen.
Pas twee jaar later werd de draad weer opgepakt. Het was even spannend of Staatsbosbeheer als eigenaar van Radio Kootwijk Radio Kootwijk zich zou aansluiten. Gelukkig was dat het geval.
Namens de Vereniging van Radiozendamateurs (VRZA) was Ron Goossen met de roepletters PB0ANL aangeschoven. In 2013 had hij marconist Frits van Dillen geassisteerd.
Telegrammen uit Jakarta
Als variant op de telegrammen die in 1923 uit Nederlands-Indië naar Nederland waren gestuurd, bedacht Adrienne Zuiderweg een omgekeerde telegrammenreeks. Ze nodigde de Nederlandse ambassadeur in Jakarta drs. Lambert Grijns voor een telegram aan zijn Indonesische collega in Nederland Z.E. Mayerfas. En de toenmalige directeur van het Erasmushuis Yolande Melsert voor een telegram aan councellor van de Indonesisch Ambassade F.X. Widiyarso. Beiden vonden het goed idee en stemden in.
Gelukkig is er nog origineel telegrampapier beschikbaar. Dat wordt naar Jakarta gestuurd.
Voorbereidingen
Omdat de overheidsinstellingen op 5 mei in Nederland zijn gesloten, werd 6 mei als datum voor de jubileumverbinding gekozen.
Zowel in Indonesië als in Nederland werden voorbereidingen getroffen.
In Radio Kootwijk door de stichtingen Erfgoed Platform, Indisch Erfgoed, Staatsbosbeheer Radio Kootwijk en Ron Goossen van VRZA.
In Stasiun Klub Amatir Radio Kabupaten Bandung vergaderden Tomi T. Prakoso met roepletters YC1MTT en andere zendamateurs van Organisasi Amatir Radio Indonesia (ORARI). Met name ORARI Daerah Jawa Berat.
Ze verspreidden een Indonesische en Engelse flyer met informatie over de verbinding die van 6 tot 13 mei in de lucht zou zijn.
Ze zouden pas op 25 juni de honderdjarige verbinding op Radio Malabar herdenken.
Programma 6 mei 2023
Leden van de Vereniging van Radio Zend Amateurs VRZA) troffen de voorbereidingen voor de verbinding met Bandung vanaf 14.00 uur. s in Radio Malabar (Bandung) leggen. De aanwezigen konden op een groot beeldscherm de verbinding volgen.
In Bandung waren eveneens de voorbereidingen in volle gang. De gouverneur van kabupaten Bandung de heer Dadang Supriatna had belangstelling om aanwezig te zijn.
Het was spannend of de verbinding gelegd kon worden. Maar weldra kwamen de telegrammen uit Bandung ontvangen.
Ook dit jaar maakte marconist Frits van Dillen de verbinding.
Commissaris van de Koning Berends overhandigde het telegram van de Nederlandse ambassadeur Grijns uit Jakarta aan de Indonesische ambassadeur Mayerfas.
Het telegram van Yolande Melsert voor Widiyarso werd door presentator Ellen Oomen overhandigd.
Het programma wordt afgesloten met een optreden van Loulou Rhemrev met haar programma ‘Hallo Bandoeng’.
Ter gelegenehid van deze verbinding tussen Malabar en Sambeek met Radio Kootwijk werd onderstaande kaart gemaakt.
Nieuws
Tomi T. Prakoso met de roepletters YC1MTT van ORARI publiceerde op 9 mei 2023 een herdenkingsartikel in de Indonesische krant Pikiran Rakyat.
Herdenking ORARI 25 juni 2023
Op 25 juni 2023 organiseerde de commissie Hallo Bandoeng-Netherlands Amateur Radio Fair (HBNARF) de herdenkingsbijeenkomst 100 Tahun Komunikasi Radio Malabar bij de ruïnes van Radio Malabar op Berg Gunung Puntang.
Speciaal voor deze dag was een tent neergezet en gericht. De verbinding werd gelegd door ORARI Daerah Jawa Berat.
Bij deze gebeurtenis waren de Nederlandse zendverenigingen met de roepnamen PA100K, PA100M en PA100PCC betrokken en ORARI Daerah Jawa met de roepnaam 8A100K
Yaya Sumarya filmde de leden van OSARI bij aankomst.
Zendamateur YB1UUU van ORARI filmde voor zijn kanaal CHANNEL een historische impressie van voormalig Radio Malabar getiteld Menelusuri bangunan bersejarah Radio Malabar Gunung Puntang Bandung 2023.
Prominente gasten waren prof.dr. H. Dadan Widan met de roepletters YC1CDN, Ummy Latifah auteur van het boek Hallo Bandoeng Hier Den Haag Mega Proyek Statiun Radio Malabar en Tomi T. Prakoso met de roepletters YC1MTT. De aanwezigen luisterden naar de lezing over de historische radiocommunicatie.
Na afloop brachten de leden van ORARI Daerah Jawa Berat een felicitatiegroet aan hun collega’s van VRZA in Nederland.
Veel dank
Tijdens de voorbereidingen bij het schrijven kreeg ik informatie van Jan Willem Udo en Ron Goossen. Waarvoor mijn hartelijke dank!
Literatuur
Cultuurhistorisch Apeldoorn. Radiozendstation Malabar-Bandoeng. Appendix 18. Apeldoorn: Gemeente Apeldoorn december 2012
Delpher voor de Indische en Nederlandse pers.
Dijkstra, K. Radio Malabar, herinneringen aan een boeiende tijd 1914-1945. Z.p.: Emmaus 2005 en 2014 .epub-uitgave. Dit boek is geschreven door een employee van Radio Malabar en geeft een uitgebreide en technische beschrijving van de historie van Radio Malabar (eerse deel) en Dajeut Kolot (tweede deel). Zie Deel 1 en Deel 2.
Hermsen. Rudo. Historische nieuwsflits. 90 jaar radio Malabar – eerste radiotelegrafie-verbinding (1923-2013). Lees ook op (geraadpleegd 08-09-2013, 12:20).
Hoorn, Ingrid. De Wereld rond een zendstation_Historisch Museum Apeldoorn. Apeldoorn: 1996. Uitgave bij de gelijknamige tentoonstelling van 19 november 1996 t/m 16 februari 1997.
KIVI Radiocommunicatie tussen Nederland en Nederlands-Indië: Radio Kootwijk en Radio Bandung. KIVI-NERG Nederland-Indie Ekkelenkamp 20 april 2016 v3.
Organisasi Amatir Radio Indonesia ORARI.
Pol-Woonink, Betsy van der, Coby de Haan-van der Meulen en Leona Udo-van der Sloot. Tussen zand en zenders. De geschiedenis van Radio Kootwijk. Den Haag: s.n. 1988. Lees ook op DOCPLAYER.
Razoux-Schulz, Gerda. Huizen. In: Pelita, jrg. 25, nummer 11, september 2018, p. 8, 9, 10.
Smets, Yvette C. Radio Telefonie vbd NL-Indie 1928-1940. Scriptie Faculteit der Cultuurwetenschappen Rijks Universiteit Maastricht.
Udo, Jan Willem. Radio Kootwijk Nu. Zendstation Malabar.
Wal, Ineke van de. De tempel met de chrysanten. Krijgsgevangene in Tokio. Zutphen: De Walburgpers 2021.
