Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie
Op 12 november 2022 is het borgingsplan Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie in de Inventaris Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland bijgeschreven. Het was die dag dubbel feest: het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland bestond die dag tien jaar en het borgingsplan Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie is de tweehonderdste bijschrijving in de inventaris.
Dit borgingsplan is geschreven door Adrienne Zuiderweg (Stichting Indisch Erfgoed) en Humphrey de la Croix, (Samenwerking Erfgoed Rijsttafel (Indisch Historisch).
Het Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie hebben hun oorsprong in het voormalig Nederlands-Indië. Bij Indisch koken worden diverse gerechten bereid. Zoals vlees (bijvoorbeeld rendang), vis (ikan pedis), tahoe (tahoe ketjap), ei (sambal goreng telor), groente (sambal goreng boontjes) en fruit (roedjak). Als meer dan twintig van deze gerechten worden gecombineerd met rijst of bami heet dit een rijsttafel. En een rijsttafel wordt bij bijzondere gelegenheden geserveerd.
Vernieuwing van bestaande kennis
Aanvankelijk was de rijsttafel een noviteit van een gouverneur van Bandung. Deze gouverneur liet zijn rijsttafel als een gastvrij gebaar aan zijn Hollandse gasten uitserveren. Na verloop van tijd is de rijsttafel een Nederlands-Indische traditie geworden.
Indisch koken en de Indische rijsttafel maken deel uit van de sociaal-culturele gemeenschap die haar roots heeft in het voormalige Nederlands-Indië. Deze gemeenschap bleef na de dekolonisatie voortbestaan en ontwikkelde zich in de loop der tijd. De aanvragers vinden het belangrijk dat Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie actief levend wordt gehouden. Ze vinden het eveneens van belang dat de bestaande kennis wordt doorgegeven en vernieuwing mogelijk moet zijn.
De aanvragers vinden twee factoren voor de bijschrijving van Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland onontbeerlijk.
- Het benadrukken dat de Indische Nederlanders actief en substantieel hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de Nederlandse culinaire cultuur. Of ook de intrinsieke motivatie om als een levende cultuur te blijven voortbestaan.
- De herkenbaarheid van dit erfgoed als volwaardig deel in de Nederlandse samenleving.
Indisch culinair erfgoed
Na hun vestiging in Nederland moesten de repatrianten verplicht assimileren en opgaan in de Nederlandse samenleving, zónder behoud van eigen sociale en culturele waarden en uitingen. Het gedwongen loslaten ervan heeft de Indische Nederlanders tot modelimmigranten gemaakt. Maar inwendig bleef bij hen een gevoel van onbehagen bestaan.
Daarom ervaart de Indische gemeenschap het immaterieel erfgoed Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie als waardering van hun sociaal-culturele gemeenschap. Zij beschouwen het als erkenning dat hun Indische cultuur en haar dragers inclusief aanwezig zijn in de Nederlandse cultuur. In brede zin en specifiek als culinair erfgoed.
Maar dat niet iedereen in de Indische en Indonesische gemeenschap dit vindt, lees je elders in dit blog.
Sociaal verbindend erfgoed
Herkenbaarheid als onderdeel van de Indische cultuur heeft in belangrijke mate mede vormgegeven aan de identiteit van de Indische Nederlanders. In hun bestaan na Nederlands-Indië en in nieuwe geografische en maatschappelijke omstandigheden.
Indisch koken en de Indische rijsttafel zijn sociaal verbindend erfgoed binnen de Indische gemeenschap. Maar de Indische gemeenschap heeft ook belangstelling voor de Nederlandse en andere samenlevingen. Ook is de gemeenschap bereid invloeden van buiten op te nemen om daarmee haar erfgoed te verrijken. De gemeenschap creëert hiermee ook draagvlak voor het voortbestaan van haar erfgoed binnen en buiten de eigen gemeenschap.
Voorbeelden van het sociale aspect in de Indische gemeenschap zijn:
- Het samen bereiden van maaltijden met familie, vrienden, kennissen. En in publieksbijeenkomsten zoals Indische festivals en pasars malam.
- Voor de Indische gemeenschap is het vanzelfsprekend dat ze ‘anderen’ van buiten de gemeenschap bij de gemeenschap betrekt. Gastvrijheid is een karakteristieke eigenschap van de Indische gemeenschap.
Onstpannen levenstijl
Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie zijn inmiddels geëvolueerd tot inclusief onderdeel van de Nederlandse culinaire cultuur. Je zou dus mogen zeggen dat dit erfgoed heeft bijgedragen aan het leren waarderen van eten. Samen eten is meer dan alleen nuttig voedsel tot je nemen.
De introductie en de popularisering van Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie hebben bijgedragen aan het ontstaan van een nieuwe levensstijl. Deze leefwijze kenmerkt zich door meer genieten en op ontspannen wijze.
Voordelen van de bijschrijving
De opstellers van het borgingsplan zien aan de bijschrijving in de Inventaris Immaterieel Erfgoed voordelen.
Zoals reeds vermeld, is de bijschrijving ook een waardering voor een sociaal-culturele gemeenschap. Feitelijk is deze gemeenschap vaak niet meer als zodanig herkenbaar. Ze is immers opgegaan in de Nederlandse samenleving. Niettemin slaagde de Indische gemeenschap erin een eigen identiteit te bewaren. Naast andere identiteiten waaronder de identiteit als Nederlander, beoefenaar van een beroep of behorend tot een groep met een emancipatoire inslag.
Reacties op de bijschrijving
De Indische gemeenschap reageerde verdeeld op de bijschrijving. Onder de titel ‘Lang niet iedereen blij met Indische rijsttafel als cultureel erfgoed’ schreef schreef redacteur Fitria Jelyta op Nu.nl op 26 november 2021 kritische woorden. Daaruit blijkt dat ‘veel Indonesische Nederlanders […] het juist een fout vinden’. De redactie van Nu.nl baseert zich hierbij op een aantal geïnterviewde Indische mensen.
Claim en koloniaal product
Volgens medeoprichter van Het Dekolonisatie Netwerk Rochelle van Maanen is ‘Indisch eten eigenlijk Nederlands eten als variatie op de Indonesische keuken’ en is daarmee ‘een koloniaal product’. Heel vaak spreekt de jongere generatie van Indonesië waar Nederlands-Indië wordt bedoeld.
Van Maanen vervolgt: ‘Maar wanneer je de gerechten bij de rijsttafel ‘Indisch’ noemt, is dat culturele toe-eigening’ want dan ‘claim je elementen uit een andere cultuur die jou niet toebehoren’. Volgens haar heeft Nederland de Indische rijsttafel geclaimd als immaterieel erfgoed en houdt daarmee ‘de koloniale identiteit in stand’ waardoor de koloniale geschiedenis niet kritisch wordt onderzocht.
Rijsttafel als chique gebeurtenis
Geschiedenisdocent van de Universitas Indonesia in Depok Noor Fatia Lastika onderzocht de rijsttafel vanuit Indonesisch, historisch perspectief. Volgens haar bedachten inheemse vrouwen, de concubines of njai’s, de rijsttafel. De huishouding van de njai’s groeiden uit tot een sociaal statussymbool voor de rijke, witte Nederlanders. De rijsttafel moest daarom ‘een chique aangelegenheid zijn’, zodat de Nederlanders zich van de inheemsen konden onderscheiden, die ze vies en onbeschaafd vonden.’
Noor Fatia Lastika was curator van de tentoonstelling ‘Rijsttafel Memory Traces Exhibition: A Taste of Indonesia in Memory’ in Jakarta Historical Museum van 12 tot en met 21 oktober 2022.
Op deze tentoonstelling was als voorbeeld van het chique rijsttafelen een aantal gedekte tafels te zien.
Identiteit
Fotograaf Armando Ello is een andere mening toegedaan. Volgens hem helpt de erkenning van ‘Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie’ de Indische Nederlanders bij het verwerken van hun trauma’s’ en ontlenen zij er hun identiteit aan.
Slametan
Benadrukte Fitria Jelyta in Nu.nl dat lang niet iedereen blij is met de Indische rijsttafel als erfgoed. San Fu Maltha, onder andere filmproducent en bestuurslid van de Stichting Meer Dan Babi Pangang corrigeert zowel Fitria, Jelyta van Nu.nl als de vaderlandse pers die namelijk hadden vermeld dat de rijsttafel als immaterieel erfgoed was erkend.
Op 9 december 2022 schreef Maltha in zijn opinieartikel in NRC dat Indisch koken én de Indische rijstafeltraditie in de Inventaris zijn bijgeschreven.
Hij ontwart de kluwen Indonesische Nederlanders, Indische Nederlanders en Indisch als volgt. ‘Met Indisch wordt in Nederland dan ook vooral de cultuur bedoeld die is ontstaan door de samensmelting van Aziatische en Europese culturen. Met ‘Indonesische Nederlanders’ worden waarschijnlijk in Nederland wonende Indonesiërs bedoeld’.
Tijden zijn eerste reis naar Indonesië, kwam Maltha er achter dat de Indisch rijsttafel in Indonesië niet bestaat.
San Fu Maltha vindt het in navolging van culinair historicus Lizet Kruyff het onwaarschijnlijk dat de toenmalige ook in Nederlands-Indië wonende Nederlandse huisvrouwen met hun inheemse kokkies iets te maken hebben met de oorsprong van de rijsttafel. Maar eerder de slamatan of slametan, de Javaanse traditionele ceremoniële rijstmaaltijd.
Een selamatan wordt gehouden bij de inwijding van een huis of een nieuwe baan maar ook bij het afscheid van een overleden persoon. Daarmee is, volgen Kruyff, de rijsttafel een Indonesische culturele toe-eigening en geen Nederlands-Indische subcultuur.
Acculturatie
Maltha wijst er op dat de vele eilanden die samen Indonesië vormen, een eigen keuken hebben. De een pittig, de ander minder pittig. Iedere keuken heeft zijn eigen receptuur. De ingrediënten in deze keukens zijn afkomstig uit Indonesië (peper), India (komkommer) Europa (kool) en Zuid-Amerika (aardappelen, tomaten, pinda).
Hij erkent dat de rijsttafel ontstaan is tijdens het koloniaal bewind, ‘maar eten kent geen grenzen of onderdrukking en integratie heet in de keuken gewoon fusion of tjampoer’.
San Fu Maltha kan het moeilijk begrijpen dat Indonesische Nederlanders tegen de erkenning zijn van de rijsttafeltraditie als Nederlands erfgoed. Hij vindt dat ‘iedereen in de Nederlands-Indische gemeenschap er blij mee zijn – al was het maar om de overlevingskunst en het aanpassingsvermogen te eren van hun ouders en grootouders’.
Op de website Indische culinaire geschiedenis kan je meer lezen over Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie.
Literatuur
Aken, Jan van, en Humphrey de la Croix. ‘Eetcultuur. De Indische rijsttafel op de Nationale Inventaris Erfgoed Koninkrijk Nederland. Deel 1: geschiedenis en traditie’. In: Indisch Historisch.nl april 2016.
Aken, Jan van, en Humphrey de la Croix. ‘Eetcultuur. De Indische rijsttafel op de Nationale Inventaris Erfgoed Koninkrijk Nederland. Deel 2: heden en toekomst’. In: Indisch Historisch.nl z.d.
Fitria, Jelyta ’Lang niet iedereen blij met Indische rijsttafel als cultureel erfgoed’. In: Nu.nl 26-11-2022.
Hendaru Tri Hanggor (Dru). ‘Museum Kesejarahan Jakarta dan Kunstkring Gelar Pameran Jejak Memori Rijsttafel’. In: Merahputi.com woensdag 12-10-2022.
Maltha, San Fu. ‘Is die rijsttafel zelf eigenlijk wel Indonesisch?’. In: NRC Opinie 09-12-2022 de digitale versie of de krant van 10-12-2022.
Mingoen, Hariëtte K. ‘Koloniaal culinair erfgoed in Nederland’. In: OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis, jrg 35 (2016), p. 130-147.
