Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie
Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie hebben hun oorsprong in voormalig Nederlands-Indië. Bij Indisch koken worden diverse gerechten bereid. Zoals vlees (bijvoorbeeld rendang), vis (ikan pedis), tahoe (tahoe ketjap), ei (sambal goreng telor), groente (sambal goreng boontjes) en fruit (roedjak). Als meer dan twintig van deze gerechten worden gecombineerd met rijst of bami heet dit een rijsttafel. Een rijsttafel wordt bij bijzondere gelegenheden geserveerd.
Vernieuwing van bestaande kennis
Aanvankelijk was de rijsttafel een noviteit van een gouverneur van Bandung. Deze gouverneur liet zijn rijsttafel als een gastvrij gebaar aan zijn Hollandse gasten uitserveren. Na verloop van tijd is de rijsttafel een Nederlands-Indische traditie geworden.
Indisch koken en de Indische rijsttafel maken deel uit van de sociaal-culturele gemeenschap die haar roots heeft in het voormalige Nederlands-Indië. Deze gemeenschap bleef na de dekolonisatie voortbestaan en ontwikkelde zich in de loop der tijd. Zuiderweg Erfgoed vindt het belangrijk dat Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie actief levend wordt gehouden. Ze vindt het eveneens van belang dat de bestaande kennis wordt doorgegeven en vernieuwing mogelijk moet zijn.
Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie: het Indische kookboek
In de oudste Indische kookboeken staan recepten die later deel zouden uitmaken van de Indische rijsttafel. Het oudste Indische kookboek verscheen in 1843 in het Maleis. Meer hierover lees je in blog 2 van de geschiedenis van de Indische eetcultuur. Op de bladzijde Webdagboek lees je nog meer blogs over de geschiedenis van de Indische eetcultuur.
Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie: sociaal verbindend erfgoed
Na hun vestiging in Nederland vond de Nederlandse overheid dat de Indische repatrianten verplicht assimileerden en opgingen in de Nederlandse samenleving, zonder behoud van eigen sociale en culturele waarden en uitingen. Het gedwongen loslaten ervan heeft de Indische Nederlanders tot modelimmigranten gemaakt. Maar inwendig bleef bij hen een gevoel van onbehagen bestaan.
Herkenbaarheid als onderdeel van de Indische cultuur heeft in belangrijke mate mede vormgegeven aan de identiteit van de Indische Nederlanders na aankomst in Nederland en in nieuwe geografische en maatschappelijke omstandigheden.
Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie zijn inmiddels geëvolueerd tot inclusief onderdeel van de Nederlandse culinaire cultuur. Je zou dus mogen zeggen dat dit erfgoed heeft bijgedragen aan het leren waarderen van eten. Samen eten is meer dan alleen nuttig voedsel tot je nemen.
Sociale aspecten
Voorbeelden van sociale aspecten in de Indische gemeenschap zijn:
Ten eerste het samen bereiden van maaltijden met familie, vrienden, kennissen. En in publieksbijeenkomsten zoals Indische festivals en pasars malam.
Ten tweede: voor de Indische gemeenschap is het vanzelfsprekend dat ze ‘anderen’ van buiten de gemeenschap bij de gemeenschap betrekt. Gastvrijheid is een karakteristieke eigenschap van de Indische gemeenschap.
Ontspannen levensstijl
De introductie en de popularisering van Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie hebben bijgedragen aan het ontstaan van een nieuwe levensstijl. Deze leefwijze kenmerkt zich door meer genieten en op ontspannen wijze.
Indisch koken en de Indische rijsttafel zijn sociaal verbindend erfgoed binnen de Indische gemeenschap. Maar de Indische gemeenschap heeft ook belangstelling voor de Nederlandse en andere samenlevingen. Ook is de gemeenschap bereid invloeden van buiten op te nemen om daarmee haar erfgoed te verrijken. De gemeenschap creëert hiermee ook draagvlak voor het voortbestaan van haar erfgoed binnen en buiten de eigen gemeenschap.
Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie: erkend immaterieel erfgoed
Daarom ervaart de Indische gemeenschap het immaterieel erfgoed Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie als waardering van haar sociaal-culturele gemeenschap. Ze beschouwt dit als erkenning van haar Indische cultuur en haar cultuurdragers. Inclusief haar aanwezigheid in de Nederlandse cultuur. In brede zin en specifiek als culinair erfgoed.
Maar dat niet iedereen in de Indische en Indonesische gemeenschap dit vindt, lees je elders in dit blog.
Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie: borgingsplan
Op 12 november 2022 is het borgingsplan Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie bijgeschreven in de Inventaris Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland. Het was die dag dubbel feest: het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland bestond die dag tien jaar en het borgingsplan Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie is de tweehonderdste bijschrijving in de inventaris van Immaterieel Erfgoed Nederland.
Dit borgingsplan is geschreven door Adrienne Zuiderweg (Stichting Indisch Erfgoed) en Humphrey de la Croix, (Samenwerking Erfgoed Rijsttafel – Indisch Historisch).
Voordelen van de bijschrijving
De opstellers van het borgingsplan zien aan de bijschrijving in de Inventaris Immaterieel Erfgoed voordelen.
Zoals reeds vermeld, is de bijschrijving ook de erkenning en waardering voor een sociaal-culturele gemeenschap. Feitelijk is deze gemeenschap vaak niet meer als zodanig herkenbaar. Die is immers opgegaan in de Nederlandse samenleving. Niettemin slaagde de Indische gemeenschap erin een eigen identiteit te bewaren. Naast andere identiteiten waaronder de identiteit als Nederlander, ook die van beoefenaar van een beroep of behorend tot een groep met een emancipatoire inslag.
Reacties op de bijschrijving
De Indische gemeenschap reageerde verdeeld op de bijschrijving. Onder de titel Lang niet iedereen blij met Indische rijsttafel als cultureel erfgoed’ schreef schreef redacteur Fitria Jelyta op 26 november 2021op Nu.nl kritische woorden. Daaruit blijkt dat ‘veel Indonesische Nederlanders […] het juist een fout vinden’. De redactie van Nu.nl baseert zich hierbij op een aantal geïnterviewde Indische mensen.
Indische rijsttafel: koloniaal product
Volgens medeoprichter Rochelle van Maanen van Het Dekolonisatie Netwerk is ‘Indisch eten eigenlijk Nederlands eten als variatie op de Indonesische keuken’. Het is daarmee ‘een koloniaal product’. Ze gebruikt ‘Indonesische’ in plaats van Indische of Nederlands-Indische. Dat doen ook anderen van de tweede en derde generatie, omdat die geen historische onderscheid maken .
Van Maanen vervolgt:
Maar wanneer je de gerechten bij de rijsttafel ‘Indisch’ noemt, is dat culturele toe-eigening [want dan] claim je elementen uit een andere cultuur die jou niet toebehoren.
Volgens haar heeft Nederland de Indische rijsttafel geclaimd als immaterieel erfgoed en houdt daarmee ‘de koloniale identiteit in stand’ waardoor de koloniale geschiedenis niet kritisch wordt onderzocht.
Indische rijsttafel: chique gebeurtenis
Geschiedenisdocent van de Universitas Indonesia in Depok Noor Fatia Lastika onderzocht de rijsttafel vanuit Indonesisch historisch perspectief. Volgens haar bedachten inheemse vrouwen, de concubines of njai’s, de rijsttafel. De huishouding van de njai’s groeide uit tot een sociaal statussymbool voor de rijke, witte Nederlanders. De rijsttafel moest daarom
een chique aangelegenheid zijn’, zodat de Nederlanders zich van de inheemsen konden onderscheiden, die ze vies en onbeschaafd vonden.
Noor Fatia Lastika was curator van de tentoonstelling ‘Rijsttafel Memory Traces Exhibition: A Taste of Indonesia in Memory’ in Jakarta Historical Museum van 12 tot en met 21 oktober 2022.
Op deze tentoonstelling was als voorbeeld van het chique rijsttafelen een aantal gedekte tafels te zien.
Indische rijsttafel: identiteit
Fotograaf Armando Ello is een andere mening toegedaan. Volgens hem helpt de erkenning van
Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie de Indische Nederlanders bij het verwerken van hun trauma’s’ en ontlenen zij er hun identiteit aan.
Indische rijsttafel: geen subcultuur
Volgens Fitria Jelyta in Nu.nl is niet iedereen blij met de erkenning van de Indische rijsttafel als immaterieel erfgoed. San Fu Maltha, onder andere filmproducent en bestuurslid van de Stichting Meer Dan Babi Pangang, corrigeert haar. Want de media, aan wie ze schatplichtig zijn, vermeldt namelijk alleen de Indische rijsttafel als erkend immaterieel erfgoed.
In zijn opinieartikel Is die rijsttafel zelf eigenlijk wel Indonesisch? in NRC op 9 december 2022 wijst San Vu Maltha haar erop dat zowel Indisch koken als de Indische rijstafeltraditie, dus beide, in de Inventaris zijn bijgeschreven.
Hij ontwart de kluwen Indonesische Nederlanders, Indische Nederlanders en Indisch als volgt. Met ‘Indisch’ wordt in Nederland de cultuur bedoeld die is ontstaan door de samensmelting van Aziatische en Europese culturen. Met ‘Indonesische Nederlanders’ worden volgens hem waarschijnlijk de in Nederland wonende Indonesiërs bedoeld’.
Indische rijsttafel: Indonesische toe-eigening
Tijdens zijn eerste reis naar Indonesië, kwam San Fu Maltha er achter dat de Indisch rijsttafel in Indonesië niet bestaat.
In navolging van culinair historicus Lizet Kruyff vindt hij het onwaarschijnlijk dat de toenmalige ook in Nederlands-Indië wonende Nederlandse huisvrouwen met hun inheemse kokkies iets te maken hebben met de oorsprong van de rijsttafel. Maar dat was dankzij de slamatan of Javaanse traditionele ceremoniële rijstmaaltijd.
Een slamatan of selamatan wordt gehouden bij de inwijding van een huis of een nieuwe baan maar ook bij het afscheid van een overleden persoon. Daarmee, zo meent hij, is
de rijsttafel een Indonesische culturele toe-eigening en geen Nederlands-Indische subcultuur.
Acculturatie
Bovendien wijst San Fu Maltha er op dat de vele eilanden die samen Indonesië vormen, een eigen keuken hebben. De een pittig, de ander minder pittig. Iedere keuken heeft zijn eigen receptuur. De ingrediënten in deze keukens zijn afkomstig uit Indonesië (peper), India (komkommer) Europa (kool) en Zuid-Amerika (aardappelen, tomaten, pinda).
Hij erkent dat de rijsttafel ontstaan is tijdens het koloniaal bewind:
maar eten kent geen grenzen of onderdrukking en integratie heet in de keuken gewoon fusion of tjampoer
San Fu Maltha kan het moeilijk begrijpen dat Indonesische Nederlanders tegen de erkenning zijn van de rijsttafeltraditie als Nederlands immaterieel erfgoed. Hij vindt dat
iedereen in de Nederlands-Indische gemeenschap er blij mee zijn – al was het maar om de overlevingskunst en het aanpassingsvermogen te eren van hun ouders en grootouders.
Op de website Indische culinaire geschiedenis kan je meer lezen over Indisch koken en de Indische rijsttafeltraditie.
Themazondag 26 november 2023 ‘Indische culinaire geschiedenis’
Op 26 november 2023 organiseerde het samenwerkingsverband van de stichtingen Klein Bronbeek, Indisch Erfgoed en Kumpulan met Museum Bronbeek de Themazondag ‘Indische culinaire geschiedenis’ in de Kumpulan op het landgoed Bronbeek.
Introductie
Aanvankelijk was de Indische keuken het domein van de kokkie van inheemse afkomst. Na de opening van het Suezkanaal (1869) kwamen meer Nederlandse vrouwen naar Nederlands-Indië. De meesten spraken geen Maleis en konden het Maleise kookboek Kitab Masak Masakan India van Kokkie Bitja dus niet lezen. Bovendien bleven ze de Nederlandse eetcultuur trouw.
Begin vorige eeuw introduceerden de Euraziatische dames Catenius van der Meijden en Keijner de Indische eetcultuur bij de nieuwkomers. Ze vertaalden de Maleise namen van de inheemse ingrediënten. Maar vermelden ook Nederlandse gerechten. Meer over het Indische kookboek lees je in de blogs in Webdagboek op deze website.
De kennis van Indisch koken wordt nog steeds van generatie op generatie doorgegeven, waardoor de Indische culinaire geschiedenis als immaterieel erfgoed geborgd blijft. Een dergelijke borging van de Javaans-Surinaamse keuken gebeurt ook binnen de Surinaamse Javaanse gemeenschap.
Sprekers
Sprekers waren: Hariëtte Mingoen, Humphrey de la Croix, en Marc Tierolf. Ambassadeur Mayerfas van de Republik Indonesia was op het laatste moment verhinderd. Er was zeer grote belangstelling voor deze Themazondag.
Meer informatie over de sprekers lees je in het programma.
Literatuur
Voor deze blog is onderstaande litratuur geraadpleegd.
Aken, Jan van, en Humphrey de la Croix. ‘Eetcultuur. De Indische rijsttafel op de Nationale Inventaris Erfgoed Koninkrijk Nederland. Deel 1: geschiedenis en traditie’. In: Indisch Historisch.nl, april 2016.
Aken, Jan van, en Humphrey de la Croix. ‘Eetcultuur. De Indische rijsttafel op de Nationale Inventaris Erfgoed Koninkrijk Nederland. Deel 2: heden en toekomst’. In: Indisch Historisch zonder datum.
Fitria, Jelyta.’Lang niet iedereen blij met Indische rijsttafel als cultureel erfgoed’. In: Nu.nl 26-11-2022.
Hendaru Tri Hanggor (Dru). ‘Museum Kesejarahan Jakarta dan Kunstkring Gelar Pameran Jejak Memori Rijsttafel’. In: Merahputi.com woensdag 12-10-2022.
Maltha, San Fu. ‘Is die rijsttafel zelf eigenlijk wel Indonesisch?’. In: NRC Opinie 09-12-2022 de digitale versie of de krant van 10-12-2022.
Mingoen, Hariëtte K. ‘Koloniaal culinair erfgoed in Nederland’. In: OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis, jrg 35 (2016), p. 130-147.
